Кеше Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Мәжіліс депутаттарына жаңа премьер-министрді таныстырып, Олжас Бектенов басшылық ететін үкіметтің алдында қандай маңызды міндеттер тұрғанын айтты.

Президенттің айтуынша, алдымызда тариф саясатындағы кедергілерді жою, агросекторды қайта жандандыру, әлеуметтік саланы басқару мен қаржыландырудың тиімді тәсілдерін әзірлеу міндеті тұр.

Олжас Бектенов – тәжірибелі мемлекеттік қызметші. Оның Қазақстан экономикасы және басқа да салалар бойынша білімі мол, ұйымдастыру қабілеті жоғары, өзі – тәртіпті, адал, еңбекқор азамат. Сондықтан ел экономикасының алдында тұрған мақсаттарды жүзеге асыруға қабілеті жетеді деп ойлаймын, - деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Halyq Uni тілшісі белгілі саясаттанушы, Орталық Азиядағы демократияны дамыту қорының директоры Толғанай Үмбетәлиевамен отставкаға кеткен және жаңадан келген үкімет жайлы сөйлесті.

- Смайылов үкіметінің отставкаға кететіні бұрыннан айтылып жүрді. Бірақ нақты қандай факторлар себеп болды?

- Негізі, Үкіметке шағым көптен бері айтылып келеді. Көптеген мәселелердің шешілмей жатқанын көріп отырмыз. Яғни, әбден тықыр таяғанда әрекет етеді. Қандай да бір мәселе туындаса, соны шешумен айналысады. Яғни жүйелі көзқарас, бағдарламалық тәсіл жоқ.

Иә, белгілі бір салада проблемалар бар екені анық, бұл күрделі мәселе. Оны жылдам шешімдермен тоқтату мүмкін емес. Әрине, төтенше жағдайлар кезінде бұл шешімдер маңызды болар. Бірақ біз басқа қадамдарды көрмей келеміз. Яғни, кең ауқымды көзқарас. Соңғы екі жылда – Қаңтар оқиғасынан кейін Смайылов командасы, өкінішке қарай, өздерін нақты бағдарламасы бар және жалпы не істеу қажет екендігін түсінетін көшбасшы ретінде көрсете алмады. Бірде-бір бағытта. Үкімет тек экономикалық бағыттар мен әлеуметтік блоктан тұрмайды. Яғни, біз әлеуметтік-экономикалық салада үлкен өзгерістерді көріп тұрған жоқпыз.

Әрине, премьер-министр өзін дағдарыс кезінде тиімді кризис-менеджер ретінде көрсете алмағанын айту керек. Жүйенің ауысуы ғана емес, елдегі жағдай айтарлықтай дағдарыста екені анық. Конституцияда белгілі бір өзгерістер болып жатқанын көріп отырмыз. Бірақ экономикада түйіні шешілмеген көп мәселе бар. Әрине, жемқорлық барлық жерде бар екені белгілі, бірақ оны шешудің нақты механизмдері болмағаны белгілі жайт. Неге екені белгісіз, күш қолдану әдісі арқылы шешкісі келеді. Ал, Үкімет оның пайда болуының себебі неде, мәселені түп тамырымен жою қажет пе деген тәсілді ұсынбады.

Қазір көріп жүрген министрлердің ешқайсысы өзін көшбасшы ретінде көрсетпейді. Олар өздерін орындаушы, екінші немесе үшінші деңгейдегі менеджерлер ретінде көрсетеді. Бірінші қатардағы менеджерлер – тың идеясы, жаңа көзқарасы мен ұстанымы бар көшбасшылар. Өкінішке қарай, олар не экономикада, не әлеуметтік салада жол таба алмады, көрінбеді. Яғни, кейбір мақсатты шаралар ғана атқарылып отыр. Мәселен, «Ұлттық қор – балаларға» жобасы – жақсы идея. Тек балаларға ақша таратып бермей, егер балалардың мәселелерін шешуге байланысты біртұтас әлеуметтік әділеттіліктің үлкен концепциясымен ұштасып жатқан күнде. Оның үстіне олар бұл ақшаны болашақта пайдаланады. Бірақ балаларға ақша дәл қазір керек. Бұл жағы Үкімет тарапынан мүлде ескерілмейді. Олар таратып жатқан ақша – балалар мәселесінің шешімі емес, денсаулық сақтаудың шешімі емес, білім беру мәселесінің шешімі емес. Қажет ақшаны дәл қазір беріңіз. Бұл – бірінші.

Екіншіден, балалар кәмелет жасқа жеткенде бұл қаржыны оқуға пайдаланады, бірақ барлық бала жоғары білім алғысы келмейді. Барлығын жоғары білім алуға мәжбүрлеп, сапасыз, кәсіби емес кадрлар дайындаудың қажеті жоқ. Барлығы шартты түрде оқып, диплом алып жатыр, бірақ нәтиже жоқ. Өйткені барлығы жоғары оқу орнына түсуі керек. Сондықтан оқуға деген құштарлықты мектептерде ояту қажет. Бұл ақшаны жылына бір рет таратады, бірақ баланың дамуына әлеуметтік пакет ретінде ай сайын беру қажет емес пе?! Бала он сегіз жасқа толғанға дейін дамымайды. Ал 18 жас – қазірдің өзінде қалыптасқан адам. Ақша – баланың дамуына азғантай ғана үлес қосады. Қалыпты дамыған елдерде балаларға туған кезінен бастап және ай сайын не үшін белгілі бір көлемде жәрдемақы беріледі? Өйткені бала дамуы керек, музыка мектебіне, спорт мектебіне баруы қажет. Иә, мемлекетіміз оның белгілі бір бөлігін тегін негізде атқарып отыр. Алайда, шынымды айтайын, бұл тегін үйірмелердің сапасы сын көтермейді. Ата-аналар ол жаққа барғысы келмейді, жақсы нәтижеге жету үшін жекеменшікке баруды жөн көреді. Ал жекеменшікке кез келгеннің қолы жете бермейтіні анық. 18 жастан асқан соң барлығын бірдей жоғары оқу орнында білім алуға міндеттеу, сол оқуға ақша жұмсау мүлдем дұрыс тәсіл емес. Үкіметте мұндай сапасыз әдістер көп болды.

Бірақ, Смайылов мырзаны екі жыл бойы тұрақтылықты қамтамасыз еткен адам ретінде атауымыз керек. Әрине, ол белгілі бір деңгейде өзіне жүктелген міндетті атқарды, бірақ қордаланған мәселелерді шешу үшін тек білім жеткіліксіз екенін көрдік. Сондықтан Үкіметті тарату шешімі осы себепті қабылданған сияқты. Нақты айтқанда, екі жыл бойы Смайылов командасы өзін жоғары сапалы, прогрессивті басқарушы ретінде көрсете алмады.

– Қаңтар оқиғасынан кейін тағайындалған Смайылов үкіметі кезінде Қазақстанда жылдық инфляция 20,3%-ға жетті. Смайылов басқарған Үкімет несімен есте қалды? Уәдесінде тұра алды ма?

– Смайылов үкіметі дағдарыспен, даумен есте қалды. Өкініштісі, бұл дағдарыстардың басым бөлігі жылу электр станцияларымен байланысты болды. Иә, өңірлердің дайын еместігін көрдік, сонымен қатар Үкіметтің кейбір сұрақтарды реттей алмайтынына, шеше алмайтынына куә болдық. Яғни, биліктің сатылы тармағы аймақтарды басқара алмай отыр. Меніңше, бұл – облыс әкімдерін үкімет емес, президент тағайындайтын барлық билік жүйесінің басты мәселесі. Мұндай байланыс тұрғысынан алғанда, олар үкіметке бағынысты емес. Әкім үкіметке есеп бермейді, тікелей президентке бағынады. Ал бұл басқару жүйесінде баланс бұзылады. Үкімет, яғни премьер-министр әкімдікке тапсырма берсе де, маңызды мәселе бола бермеуі мүмкін. Өйткені әкімді президент тағайындайды. Осындай түсініксіз басқару жүйесі, яғни барлығы бір адамға байланған бұрынғы жүйе әлі де сақталып келеді. Бұл теңсіздік қазіргі биліктің барлық атқарушы тармақтары жүйесі арасындағы қарым-қатынаста өте айқын көрінді. Яғни, әкімдіктерде атқарушы билік тармақтарының ортақ жүйесі бар. Олар үйлесімді, конструктивті түрде әрекет етіп, өзара әрекет жасай алмады. Меніңше, бұл жүйелі мәселені шешу керек тәрізді.

- Үкіметтің жаңа құрамы қандай болуы керек? Министрлер кабинетінде жаңа кадрлар, жаңа есімдер бола ма?

- Кадр – үлкен мәселелердің бірі. Смайыловтың үкіметке жаңа адамдарды тартуға мүмкіндігі болды. Бірақ біз ешқандай салмақты кадрларды көрмедік. Тіпті жаппай кадрлық ауыс-түйіс уағында ұсынылған демократиялық үлгі түсініксіз болды. Әрине, толықтай мінсіз емес екені анық. Бірақ, айталық, ашықтықты немесе ашықтықты кеңейтетін белгілі бір процедура кадрларды іріктеу процесін ашық етеді. Өкінішке қарай ол қолданылмады, шартты түрде ғана іске асырылды.

Кадрлар ашық бәсекеде іріктелмей, тамыр-таныстық арқылы таңдалды. Біреу біреуге дос, біреу біреуге ұсыныс жасайды, жемқорлық элементтерін жоққа шығармайды. Жемқорлық – тек ақша емес, сонымен қатар нақты мәселелерді шешу үшін құзыретін пайдалану. Атап айтқанда, белгілі бір кадрларды жоғарылату үшін, яғни біздің кадрлар еңбегіне, тәжірибесіне, істеген ісіне, тиімділігіне қарай іріктелмеген.

– Қай салаға көңіліңіз толмайды?

– Әсіресе, кадр саясатына қатысты ең үлкен мәселе – бұл министрлердің білім деңгейі, сапасы. Олардың біліміне қатысты сұрақтар баршылық, Дипломы көп, бірақ жауапсыз сұрақтар да жеткілікті. Ал Смайылов мырза бұл мәселені шешпеді, Қаңтар оқиғасынан кейін бірінші кезекте кадр мәселесі тұрды. Кадрлардың біліктілігіне қатысты шағым көп болды.

Қайталап айтамын, кез келген мәселеге тұжырымдамалық тәсілдер керек.

Соңғы кездері Парламент пен Үкімет арасында «ойын» болды. Ол ойын депутат Әбеновтің мәселе көтеруімен басталды. Бірақ бұл өте күлкілі көрінді. Әрине, билікке айтар шағым көп. Бірақ биліктің екі тармағы арасындағы бұл ойын маған күлкілі болды. Ал Әлихан Смайылов өзін конфликтіге жақын адам ретінде көрсетпеді. Өзін қорғауға, нақты бірдеңе ұсынуға талпынбады. Неғұрлым дау-дамайсыз, ынтымақтастыққа дайын орындаушы болды.

– Үкімет құрамы толық жаңаруы керек пе, әлде ішінара ма?

– Әрине, Үкімет құрамы толықтай өзгереді деп ойламаймын. Кейбір министрлер өз орнын сақтап қалады. Бәлкім, экономикалық жағынан өзгерістер болуға тиіс, ең болмағанда орындары ауысады. Дегенмен, кадрлардың 43 пайызы жаңадан келеді деп күтемін. Әсіресе, Үкімет басшысының байыпты көзқарас танытқанын қалаймын. Команда жұмысының басым бөлігі Премьер-министрге байланысты. Өкінішке қарай, Смайылов бастамашыл болмағанымен, жақсы орындаушы болды. Ешқандай ерекшелік, идеялар болмады. Сәйкесінше, оның үкіметі де түсініксіз қарқынмен жүрді.

– Жаңа премьер-министрден не күтесіз?

– Жаңа премьер-министрден біз ең алдымен екі маңызды мәселені шешуге тұжырымдамалық көзқарас күтеміз. Бұл – экономикалық және әлеуметтік сала. Әрине, бұл екі сфера екі түрлі блок ретінде бөлек жүрмеуі қажет. Экономика мен әлеуметтік сала бір-бірімен тығыз байланысты. Бізде бірақ оны өмір бойы бөлек қарастырып келді. Енді, жаңа үкімет осы екі саланы бөліп-жармай, байланыста жұмыс істесе дейміз.

Үкіметке жаңа шешімдер, иерархия қажет. Үкіметтің облыстармен, аудан әкімдерімен қарым-қатынас орнатуы өте маңызды.

– Әңгімеңізге рақмет!