2022 жылдың сәуірінде Қазақстан президенті «Мемлекеттік аппараттың қызметін бюрократиядан арылту туралы» жарлыққа қол қойды. Бұл жарлықта Президент басқарушылық жауапкершілікті бюрократияландыру қағидаттарының бірі – нақты басшының құзыретіне жататын мәселелерді шешу мен үйлестіруді жоғары және алқалы органдарға беруге жол бермеу деп белгіледі.

Мәдениет және спорт вице-министрі Ғабидолла Әбдірахымов осы жарлыққа қатысты пікірін айтты. Ол мысал ретінде министрлердің үкімет деңгейіне жеткізбей тәуелсіз шешім қабылдау жауапкершілігін келтіруге болатынын айтты.

Өкінішке орай, соңғы жылдары министрлердің барлық өкілеттіктерге ие бола тұра саяси ерік-жігер танытпай, өз бетінше шешім қабылдамауы қалыпты жағдайға айналды. Оның орнына, шешім қабылдауды үкімет деңгейіне ауыстыру үшін мемлекеттік ережелер дайындайды, - деп жазды.

Қаулы жобасы дайындалып, басқа министрліктерге келісу үшін жіберіледі, министрлердің визалары алу үшін барлық төмен тұрған қызметкерлердің визалары алынады, нәтижесінде құжат Премьер-министрдің кеңсесіне жіберіледі, онда оны үкімет бөлімдері мен вице-премьерлер зерделеп, кейін үкімет мүшелерінің дауыс беруіне ұсынылады.

«Мұны министрлер кейін сұрақ туындаған жағдайда бұл менің емес, үкіметтің шешімі деп айту үшін өздерінің «сақтандыру құжаты» ретінде жасайды. Кейіннен тиісті құқық қорғау және бақылаушы органдар үкіметтің шешімдеріне қолдаушылық танытады және керісінше, министрдің шешімдері мен нормативтік бұйрықтарына күдікпен қарайды.

Соның салдарынан жасанды түрде жаңа жұмыс пен бюрократиялық процесс құрылады, уақыт босқа кетеді, үкімет басшылығының күші мен назары экономиканы басқарудағы аса маңызды стратегиялық міндеттерден алшақтайды», - деп жазды Ғабидолла Әбдірахымов.

Вице-министр бұрын президенттің тапсырмасымен төтенше жағдайларды жоюға гуманитарлық көмек жіберу үшін Үкімет қаулысын қабылдау керек болатынын, оны дайындауға, барлық визалар жиналғанша, кем дегенде бір апта уақыт кетеді, яғни гуманитарлық көмек мұқтаж жандарға кешігіп келетінін айтты.

Мұндай адам өмірі мен өліміне қатысты маңызды мәселені бірнеше сағаттың ішінде шешу қажет, - дейді вице-министр.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, төтенше жағдайлар кезінде келесі схема жұмыс істейді: ел басшылығы атынан Президент немесе премьер-министр басқа елге көмек көрсету туралы мәлімдеме жасайды және көмек көлемін атайды, сосын төтенше жағдайларға жауапты мемлекеттік органның басшысы жедел түрде өз бұйрығына қол қояды және мұқтаж елге гуманитарлық жүк жібереді. Егер бұл ақшалай көмек болса, онда мұндай бұйрыққа ел басшылығы белгілеген мөлшерде Қаржы министрі қол қояды. Осылайша, бәрі тез және тиімді шешіледі.

Сондықтан заңнамалық актілерді қайта қарап, үкімет өкілеттігінің басым бөлігін министрлер мен әкімдер деңгейіне беру қажет сияқты, - деп қосты Ғабидолла Әбдірахымов.

Вице-министр мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді шектеу және беру өте маңызды және көп уақытты қажет ететін процесс екенін айтты.

1999 жылы Қазақстанда «Мемлекеттік қызмет туралы» жаңа заң қабылданды. Бұл заңмен бүкіл посткеңестік кеңістікте алғаш рет мемлекеттік қызметті саяси және әкімшілік деп бөлу жүзеге асырылды.

Тағайындалуы (сайлануы), қызметтен босатылуы және қызметі саяси айқындаушы сипатта болатын, саяси мақсаттар мен міндеттерді іске асыруға жауапты мемлекеттік қызметші мемлекеттік саяси қызметші болып табылатыны заңда белгіленген.

Мемлекеттік әкімшілік қызметші – өз қызметін тұрақты немесе сайланбалы кәсіптік негізде жүзеге асыратын мемлекеттік қызметші. Яғни, мемлекеттік әкімшілік қызметшінің қызметі ең алдымен дәрігер немесе мұғалім мамандығы сияқты кәсіп.

«Мемлекеттік қызметшілерді саяси және әкімшілік деп бөлу жаңалық болды және өкілеттіктер мен жауапкершіліктерді одан әрі нақты бөлу мақсатында жасалды. Сонымен бірге, бұл жаңалықтың ең маңыздысы – саяси мемлекеттік қызметшілер ауысқан кездегі әкімшілік мемлекеттік қызметшілерді қорғау болды», - дейді вице-министр.

«Мемлекеттік қызмет туралы» заңның 61-бабының 6-тармағында: «Мемлекеттік саяси қызметшілердің, сондай-ақ мемлекеттік әкімшілік қызметшілер болып табылатын мемлекеттік органдардың басшыларының ауысуы кезінде жаңадан тағайындалған саяси және (немесе) әкімшілік мемлекеттік қызметшілердің бастамасы бойынша мемлекеттік әкімшілік қызметшінің мемлекеттік қызметті тоқтатуы үшін негіз болып табылмайды».

«Осылайша, министрдің немесе әкімнің ауысуы әкімшілік мемлекеттік қызметкерді ешбір жағдайда алаңдатпауы керек. Тағы да халықаралық тәжірибеге көз жүгіртсеңіз, дамыған батыс елдерінде жаңа парламент сайлауына байланысты үкімет ауысқанда жаңа министрлердің келуіне байланысты олардың тек орынбасарлары мен кеңесшілері ғана ауысады. Бұл өте дұрыс. Сайлау алдындағы кезеңде партияның халыққа берген саяси уәделерін тез жүзеге асыру үшін министрге жақсы мағынада, оның пікірлестері керек. Демек, жаңа министр немесе әкім келгеннен кейін олардың орынбасарлары мен кеңесшілері ауысқанда бұл жерде қылмыс жоқ. Бұл жалпы әлемдік тәжірибе», - деп қосты ол.

Бұл ретте ең бастысы – саяси мақсаттар мен міндеттер емес, саяси мемлекеттік қызметшілер шешімдер қабылдау кезінде заңдардың сақталуына жауап беретін әкімшілік мемлекеттік қызметшілердің тұрақты жұмысы. Яғни, әкімшілік мемлекеттік қызметкер заңды қорғап, бейтарап болуы керек. Өз тарапынан мемлекеттік саяси қызметшілердің әкімшілік мемлекеттік қызметшілерге қысым көрсетуге және оларды заңсыз шешімдер дайындауға мәжбүрлеуге құқығы жоқ.

Батыс елдерінде министрлер мен әкімдер ешқашан әкімшілік мемлекеттік қызметкерлерді тағайындауға немесе жұмыстан босатуға немесе есеп мәселелеріне араласпайды. Бұл оларды алаңдатпайды және олардың сұрағы да емес. Олар министрлікте орта және төменгі қызметте кімдер барын да білмейді. Олардың жұмысы – стратегиялық мәселелер, саяси мәлімдемелер, парламентте сөйлеген сөздер мен заңдарды қабылдау, үкіметте, партияда талқылау, азаматтық қоғам ұйымдарымен және БАҚ-пен жұмыс.

Кадрлармен, бухгалтерлік есеппен, тұтастай алғанда аппаратпен статс-хатшылар айналысады – министрліктің ең жоғары кәсіби қызметі (бізде жауапты хатшылар болды) немесе бас директорлар (бұл біздің аппарат басшылары сияқты). Корпоративтік сектормен салыстырғанда министр – директорлар кеңесінің төрағасы, ал мемлекеттік хатшы – басқарма төрағасы сияқты.

«Батыс елдерінде әкімшілік мемлекеттік қызметшінің мансаптық өсуі Мемлекеттік хатшы лауазымымен аяқталатынын атап өткен жөн. Сіз саяси партия қатарындағы саяси белсенділік арқылы және парламентке депутат болып сайланғаннан кейін ғана министр бола аласыз. Еуропалық министрлердің өмірбаяндарына көз жүгіртсеңіз, көпшілігінің мемлекеттік қызметте жұмыс істемегенін байқауға болады. Министр лауазымына тағайындалған кезде олардың мәртебесі мен өкілеттігі мемлекеттік қызметшілер туралы жалпы заңмен емес, арнайы заңдармен белгіленеді.

Неге екені белгісіз, бізде адам мемлекеттік органның жүйесінен болуы керек. Ал министрлікке бұрын-соңды жұмыс істемеген адам келсе, оның біліктілігіне бірден күмән келтіріп, сынға сала бастайды», - дейді Ғабидолла Әбдірахымов.

Кезінде Қазақстанда реформа жүргізіліп, жауапты хатшы институты құрылды. Еуропа елдеріне ұқсас, Жауапты хатшылар институты мемлекеттік әкімшілік қызметшілерді қорғауды қамтамасыз етіп, министрлерді мемлекеттік органның өзекті мәселелерінен босатуы керек еді. Яғни, министрлер кадр мәселесіне, бухгалтерлік есеп пен мемлекеттік сатып алуларға араласпауы керек еді. Жауапты хатшылар «А» корпусының мемлекеттік әкімшілік қызметшілері санатына жатқызылды және министрлер ауысқан кезде оларды жұмыстан босатудан қорғау үшін ел Президентінің өкімімен тағайындалды.

«Өкінішке орай, көптеген басшылар жауапты хатшылар институтын теріс қабылдады. Жауапты хатшыларды қызметке тағайындап, босатпайтыны, министрліктің өзекті мәселелеріне араласа алмайтыны министрлерге ұнамады.

Жасыратыны жоқ, жекелеген басшылар стратегиялық, саяси мәселелермен айналысудың орнына, аппараттың кадр мәселесіне мамандарға дейін көбірек уақыт бөліп, есеп бөлімін бақылап, аппаратта болып жатқанның бәрін бақылап отырады. Бұл оларды мүлдем алаңдатпауы керек. Әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер конкурстық негізде жұмысқа кіреді, ал бухгалтерлік есеп министрлердің деңгейіндегі сұрақ емес», - дейді вице-министр.

Ғабидолла Әбдірахымов мемлекеттік басқару жүйесін реформалау аясында саяси және әкімшілік мемлекеттік қызметті бөлу мәселесіне ерекше назар аудару қажет деп есептейді.

Болашақта саяси реформалардың тереңдеуін ескере отырып, «Мемлекеттік қызмет туралы» заңның күшін тек мемлекеттік әкімшілік қызметшілерге ғана қолданып, ал саяси лауазымдарға тағайындалатын немесе сайланатын адамдардың мәртебесі мен өкілеттіктері туралы жеке заң қабылдау қажет.