Нью-Йоркте қазақстандық әйел жазушылардың проза жинағы оқырманға жол тартты
«Аманат» атауымен Нью Йорк қаласындағы Gaudy Boy баспасынан жарық көрген жинаққа қазақ және орыс тілінде жазатын жиыны оннан астам жазушының шығармалары енді. Жинақта Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі тәуелсіз Қазақстанның өмірі, ондағы оқиғалар мен тарихына шолу жасалады.
Қазақ тілінде жазылған әдеби шығармаларды шет тілдеріне аудару және басып шығару ісінде бірқатар жобаларды бірлесіп атқарып жүрген белгілі аудармашылар Зәуре Батаева мен Шелли Фейервезер-Вега бұл жолы да кезекті іске бастамашы болып отыр.
Бұл орайда «Аманат» жинағы турасында әйгілі өзбек жазушысы, диссидент Хамид Исмаилов та әйелдер прозасын топтастырған алғашқы антология екенін айта келе, ұнамды пікір білдірген.
«Бұрынғы көшпелілер атқа мінген жұрттың бәріне бірдей қараған, сондықтан бұл халықтардың тарихындағы әйелдердің рөлі ерлердің рөлінен кем болмаған. Бұл кітап соның дәлелі. Осынау нәзік үндер бізге олардың қалалары мен далаларынан күркіреген күндей, шырылдаған құстай, жаралы жүректің дүрсіліндей естіледі», дейді Хамид Исмаилов.
Halyq Uni тілшісі аудармашы, жазушы Зәуре Батаевамен сұхбаттасып, феминизмнің әдебиетте көрініс табуы, жинаққа енген жазушылардың тақырыптық ерекшеліктері мен қазақ әдебиетіндегі әйел жазушылардың орны төңірегінде әңгіме өрбітті.
Зәуре Батаеваның айтуынша, посткеңестік елдер аймағында әйел ақын-жазушылар санаулы ғана.
Аудармашы мұның себебін әйел адамның зияткерлік және физикалық мүмкіндіктерін идеология шеңберінде тежеп ұстаумен байланыстырады.
– Қазақ әйел жазушыларының прозасын ағылшын тілінде таныстыру неліктен маңызды деп таптыңыз?
– Жинақтың атауы жинаққа енген жазушы Орал Арукенованың «Аманат» әңгімесімен аттас. Бұл ұғымның ауқымы кең әрі мәдениетімізден алар орны үлкен болғандықтан, жинағымызды осылай атауды жөн көрдік. Gaudy Boy баспасының ұжымы жастар, ал негізгі аудиториясы да кейінгі буын өкілдері мен білім саласындағы қауым, сондықтан бұл жағынан жолымыз болды деген ойдамын. Баспа табуға кітаптың екінші аудармашысы Шелли Фейервезер-Веганың еңбегі көп сіңді, мұны жеке атап өту парызымыз.
Ал сұраққа келсек, ағылшын тілді ортаға Қазақстанның әйел жазушыларын таныстыруды арнайы мақсат тұтпадық, бұған себеп болған кем дегенде 3 фактор бар. Біріншіден, Батыста әйел жазушыларды қолдау тренді әрқашан өзекті.
Екіншіден, Қазақстанның үкіметтік ұйымдары мен қалталы демеушілері соңғы жылдары «қазақ әдебиетін таныстырып жатырмыз» деген ұранмен КСРО-ның біршама ақын-жазушысын қыруар қаржыға ағылшын тіліне аудартып, жарнамалап бақты. Бірақ сұраныс жоқ, бұл кітаптарды ешкім қызығып оқымайды, бұларға тіпті академиялық мекемелерден де сұраныс жоқ. Сұраныстың болмау да заңдылық, себебі адамзатқа орасан қасірет әкелген тоталитарлық КСРО-ның жалған құндылықтарын дәріптейтін шығармаларды демократиялық Батыс әлеміне өнер туындысы ретінде менмендікпен әлде білімсіздікпен тықпалау – Сталин заманынан бері қалыптасып қалған идеологиялық дәстүр және бұның нәтижесі әрқашан осылай болмақ.
Үшіншіден, Қазақстанның бүгінгі зияткерлік қауымының халықаралық деңгейдегі көрнекті өкілдерінің барлығы дерлік қазақ қыздары екені ақиқат. Соның ішінде қазақ әдебиетінің халықаралық деңгейде дауысы шығып жүрген өкілдері – Зира Наурзбаева, Орал Арукенова, Әйгерім Тәжі, Әсел Омар сынды жазушы-ақын әпке-сіңлілер және бұларға қызығушылық әлдеқайда жоғары.
Жанама фактор ретінде елдегі гендерлік теңсіздіктің үдеп тұрғанын атар едім. «Аманаттың» ішкі аудиторияға жолдауын – гендерлік теңсіздікпен күресуге үндеу деп түсініңіздер. Қазақ тілді ортада жүрген зияткер әйелдердің сұмдық дискриминацияға ұшырап отырғаны қоғамға белгілі жайт: әйел жазушы-ақындарды, ғалымдар мен тілшілерді барлық жобалар мен грант мүмкіндіктерінен шеттету, қаржылай жүлделерден қағып тастау, қаламақы төлемеу жағдайлары бір мәселе. Одан да сорақысы – кейінгі буын өкілдеріне қатысты сексизм, харассамент сияқты этикалық жағын тіпті қозғамағанда, заң тұрғысынан қылмыстық болып табылуы мүмкін жағдайлардың адам сенгісіз деңгейде кең етек алып кеткені.
Жас зерттеуші, қаламгер, тіпті тіл дамыту қоғамдарында қызмет етіп жүрген қыз-келіншектердің және бұл бассыздыққа куә болып жүрген жас жігіттердің айтуынша, халық құрметіне ие болған егде жастағы белгілі жазушы-ақындар, ұйым жетекшілері мен әдеби баспалардың редакторлары қоластында қызмет етіп жүрген жас қыз-келіншектерге, тіпті кейде жас жігіттерге маза бермей қырындап, жыныстық қарым-қатынасқа мәжбүрлеу жағдайлары қалыпты жағдайға айналып кеткен. Бұл адамдардың өздерінің қыздары, келіндері мен немерелері жоқ па? Бұл мәселені орыс тілді белсенділер көтеріп жүргелі біраз уақыт болса да, мәдениет пен білім саласына жауапты министрліктер, не Жазушылар одағы мен ПЕН клуб сияқты әдебиетке тікелей қатысы бар ұйымдар мен институттар қажетті деңгейге қолға алмай отыр. Осы сұхбатты пайдаланып, қыз-келіншектерді харассментпен қорықпай, ашық түрде күресуге, өз құқығын заң жүзінде қорғай білуге, ал зиялы жұртты бұл қозғалысты қолдауға, яғни, жастардың пікірімен санасып, оларды құрметтей, қорғай білуге шақырғым келеді.
– Жинаққа енген жазушылардың шығармасы қандай талаппен іріктелді?
– Басты талап – КСРО кеңістігінде қалыптасып қалған не нәрсені идеологиямен тұмшалап, кейіпкерді әсірелеп, тарихи контекстті бұрмалап көрсету дәстүрінен тәуелсіз, қоршаған ортаға, қоғам тынысына сындарлы да түзу көзқарас. Жинаққа шығарма ұсыну жағын елде отырған әдеби сыншыларға тапсырдық, ал іріктеу жұмысына аудармашылар, кітаптың редакторлары – осы жинаққа қатысы бар барлық адамдар қатысты деуге болады.
– Тәуелсіздіктен кейінгі әдеби құрылым әйелді қалай сипаттайды? Ал әйел жазушылардың көтерген тақырыптары несімен ерекше?
– Тәуелсіз Қазақстанның әдебиеті енді ғана қалыптасып жатыр. 30 жыл бізге ұзақ көрінгенімен тоталитарлық жүйенің жетпіс жылдық құрсауынан әлі күнге дейін құтыла алмай отырған ел үшін бұл уақыт өте аз. Алғашқы онжылдықты өткенге рефлексия кезеңі десек, соңғы жиырма жылда біршама тың туынды дүниеге келді және авторлардың басым көпшілігі – әйелдер мен қыздар болып шыққаны заңдылық.
КСРО-ның қитұрқы гендерлік саясаты феминизмді «ерлерге қарсы қозғалыс» деп теріс тәржімелеп, әйел адамның зияткерлік және физикалық мүмкіндіктерін идеология шеңберінде тежеп ұстады. Соның салдарынан жалпы КСРО аймағында әйел ақын-жазушылар әлі күнге дейін саусақпен санарлық. Ал әдебиет тарихына көз жүгіртсек, осыдан 1000 жыл бұрын жазылған ең алғашқы романның авторы – сарай ханымы Мурасаки Шикибу екен, ағылшын әдебиетінің ең көрнекті жазушылары – Джейн Остин, Шарлотта Бронте және Вирджиния Вулф сияқты реформатор әйелдер екен, яғни әйел жазушылардың әдебиетке қосатын үлесі әрқашан зор болған және бола бермек.
Тағы бір қызық тұсы, біздің әйел жазушылар «феминист» деген сөзден қорқақтап, «феминист емеспіз» деп азар да безер болады. Бірақ түйсік деңгейінде бұл жинақтың авторларының бәрі де феминист, себебі әйел заты Ана ретінде әрқашан теңдік, бейбітшілік және жасампаздық жеңісіне мүдделі болғандықтан, әйел жазушы-ақындар қоғамдағы әлеуметтік және саяси үрдістерге ер адамдар сияқты белгілі бір қырынан ғана қарамайды, жан-жақты қамтиды. «Аманат» жинағындағы әңгімелер мен көркем эсселерде отбасы, әлеумет, тарих, саясат, шығармашылық, білім, жалғыздық, тіпті харассмент тақырыптары да көтерілген және осы тақырып алуандығы да әйел жазушылардың табиғи ізденімпаздығының көрінісі деп ойлаймын.
– Қазақ әдебиеті ерлер қауымның елеулі көзқарасы негізінде қалыптасқанын ескерсек, әйел жазушыларды қазақ әдебиеті өз ортасына қосуға жатсынбай ма?
– Қазақ әдебиеті деген ұйым емес, шығармашылық үрдіс. Сондықтан бұл жағын ерлер қауымы басқарып отырған бюджеттік ұйымдар емес, оқырмандар шешеді. Десек те, әдеби үрдістің барысын бақылап, талдап, дамуына жағдай жасайтын институттар мен әр алуан ұйымдар, соның ішінде БАҚ болғандықтан, бүгінгі қазақ қоғамы өнер және әдебиетте табиғи түрде орын алып отырған шынайы көріністен бейхабар болуы ықтимал. Бірақ бұл жақсы жазушы үшін қиындықтар тудырмайды. Жоғарыда айтып кеттік, қоғамдағы дискриминацияға қарамастан, Қазақстандағы әдеби үрдістердің көшбасында – бірнеше тіл білетін, әлемнің саяси және әлеуметтік ахуалынан хабардар, технология жағын жақсы меңгерген, сондықтан да қазіргі әдеби трендке ілесе алатын әйел жазушылар мен ақындар жүргені шындық.
– Проза жинағы туралы белгілі жазушылар ұнамды пікір білдірген екен. Жалпы, қазақ әйел жазушыларының шығармашылық әлеуеті туралы не айтасыз?
– Әлеуеті мықты, тек жағдай жасау керек. Вирджиния Вулф 1929 жылы «Өзінің бөлмесі» атауымен шыққан эсселер жинағында «Әйел адам көркем шығарма жазамын десе, оның жеке бөлмесі мен ақшасы болуы талап» деген еді. «Аманат» жинағының негізгі мақсаты да осы – оқырман аясын кеңейту, дарынымен ақша табу мүмкіндіктерімен таныстыру.
– Әйелдер прозасын зерттеу саласы ретінде бөліп қарастыруға бола ма?
– Меніңше, прозаны гендерге бөлмей, тұтас қараған дұрыс. Бірақ әйел жазушылар дискриминацияға ұшырап отырған қазақ қоғамы бұл сырқаттан айыққанша, әйелдер прозасын бөлек сала ретінде қарау қажет болуы мүмкін. Қоғамда әйел жазушы-ақындардың еңбегіне мән беріп, өсіп келе жатқан ұрпаққа үлгі ете білу дәстүрі қалыптаспаған, сондықтан бұл қыздардың аты-жөні аса белгілі емес. Әйелдер қауымының физикалық немесе зияткерлік потенциалын барынша қолданбаған қоғам тек қана ұтылатынын естен шығармаған дұрыс.
– Әңгімеңізге рақмет!