«Аманат» қоғамдық комиссиясының төрағасы Абзал Құспан Maqsut Narikbayev University жанындағы MIND ғылыми-талдау орталығының базасында сарапшыларға 2022 жылғы қаңтардағы оқиғаларды талдауға арналған баяндамасын таныстырды. Талқылауға қаңтар оқиғаларын бағалауға маманданған және өз жұмысында осы тақырыпты көтеріп жүрген сарапшылар мен журналистер қатысты.
Ұсынылған құжат сол кезеңдерде болған оқиғалардың хронологиясынан тұрады. Автор нақты аймақтарға, күндерге, адамдарға және сағаттарға байланысты құжатталған фактілерді объективті түрде баяндайды.
Болған оқиғаны талдау 2022 жылдың басындағы оқиғаларға қоғам назарын аударту және қаңтар трагедиясынан сабақ алуға бағытталған. Баяндама еш қоспасыз, құжаттық дәлелмен белгілеуге және бейбіт наразылықты билікті қарулы күшпен басып алуға айналдырудың сценарийлік моделін нақты сипаттауға мүмкіндік береді.
Баяндаманың негізгі тезистері:
- 2022 жылдың қаңтарындағы оқиғалар — заңды билікті қарулы күшпен құлатуға бағытталған ел тарихында алғашқы ұйымдасқан әрекет.
- Сұйытылған газ бағасының өсуі Маңғыстау облысындағы митингілердің басты себебі болды, олар бүкіл ел бойынша кәсіби түрде үйлестірілген қарулы қақтығыстарға ұласты.
- Қаңтар оқиғаларына өңірлердегі әкімдіктерді басып ала бастаған қарулы құрылымдар қатысты, Алматыдағы әкімшілік пен Резиденция ғимараттарын өртеп жіберді, облыс орталықтары мен мегаполистердегі полиция және ҰҚК департаменттеріне шабуыл жасалды. Олар зорлық-зомбылық операцияларына ұйымдық және кәсіби түрде дайындалған. Бұл ретте, жекелеген полиция департаменттері мен ҰҚК басшылығының әрекеттері немесе әрекетсіздігінің арқасында содырлар қару-жарақ пен оқ-дәрілерге қол жеткізіп, арсеналын ұлғайтты.
- Жаппай тәртіпсіздіктердің батыстан оңтүстікке қарай тұрақсыздандыратын қозғалысы ресурстық аймақтарды, көлік байланыстарын қамтыды. Аймақтардағы билікті басып алу жөніндегі үйлестірілген іс-шаралар елдің батысынан шығысына қарай тұрақсыздық шеңберін орнатып, орталық аймақтар мен Астананы қоршап, оларды оқшаулау үшін құрылды.
- Республика ауқымындағы оқиғаларды талдау кезінде параллель байқалады: мемлекеттік органдардың әкімшілік ғимараттарына шабуылдар түнде және 5 қаңтар түстен кейін болды.
- Іс жүзінде 4, 5, 6 қаңтарда қақтығыстар, әскери операцияларды еске түсіретін шабуылдар болды, тіпті ант берген тәртіп сақшылары да мұндай күтпеген оқиғаға дайын емес екені білінді, салдарынан әскерилер жараланып, кейбірі қаза тапты.
- Қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету үшін азаматтар көп жиналатын орындарда полиция нарядтары қойылды. Алайда тәртіпсіздікке қатысушылардың саны құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен әскери қызметшілерінен бірнеше есе көп болды.
- Наразылыққа қатысушылар саны көп болғаны сонша, тәртіп сақшыларының шамасы оларды тоқтатуға жетпеді. Көп жағдайда қызметкерлер қаруланбаған, соңғына дейін олар тек арнайы құралдарды ― су атқыштарды, резеңке таяқшаларды және т.б. қолданған. Салдарынан жүздеген құқық қорғау органдарының қызметкерлері пышақ жарақатын алып, атыстан зардап шекті. Полицейлер мен әскери қызметшілерді ұрып-соғып, көліктермен басып, оларға қарсы Молотов коктейльдерін лақтырды. Бір офицер Алматы әкімдігінің ғимаратында өрт кезінде тірідей өртенді.
- Қылмыстық топ мүшелерінің іс-әрекеттерінің нәтижесінде барлығы 1097 құқық қорғау күштері мен әскери қызметкері зардап шекті, он адам қаза тапты.
- 2022 жылғы 3-6 қаңтарда Қазақстанда болған оқиғалар ел ішінде және одан тыс жерлерде ақпараттық айла-шарғы жасау құралына айналды. Белгілі бір ықпал ету топтары әлі күнге дейін қазіргі биліктің беделін түсіру және реформаларды құнсыздандыру мақсатында ақпараттық шабуылдар үшін Қаңтар ауыр трагедиясын қолдануда және болашақта да қолдануын жалғастырады.
- 2022 жылдың 5 қаңтарынан бастап бейбіт наразылықтар туралы тек белгілі бір мақсаттарды көздейтін, қызығушылық танытатын немесе объективті емес комментаторлар мен сарапшылар айтып жүр.
- Тәртіпсіздікке қатысушылардың қолында қару-жарақ дүкендерінен және Алматы мен Қызылорда облысының ІІО арсеналынан, сондай-ақ Алматы және Жамбыл облыстарының ПД және Талдықорған ПБ-нен ұрланған қару болғанын түсіну маңызды.
- Президенттің уақытылы кесімді шаралар қабылдауы, бұдан да көп адамның өліміне жол бермеуге деген ұмтылысы жағдайды Заң мен тәртіпке, елдің тұтастығы мен тәуелсіздігін, оның демократиялық бағытын сақтауға бағыттады.
- Қазақстан Президенті, сондай-ақ тиісті мемлекеттік органдар мен ведомстволардың басшылары қаңтар оқиғаларын тергеу мәселелерінде қазақстандықтар үшін барынша ашықтық саясатын таңдады.
- Алайда, Қаңтардың әлеуметтік-саяси қабаттасуы «ашық тергеуді қажет ететіндерге» бола дәлелсіз айыптау немесе жаңалықтардың тууына жол бермейтінін ескеру қажет. Қаңтар — күрделі және мұқият ақпаратты жинау және талдау, бұлтартпас дәлелдермен расталған фактілерді салыстыру.
- Қаңтар оқиғалары ел тарихында және халық жадында қаралы күндерге айналды. Оларды тергеу әлі де жалғасуда.
«Аманат» қоғамдық комиссиясы өз міндеттерін 22 қаңтардан бастап 2022 жылдың соңына дейін атқарған. Комиссия құрамына негізінен заңгерлер мен құқық қорғаушылар, сондай-ақ уәкілетті мемлекеттік органдардың өкілдері кірді.
Комиссияның басты мақсаты бейбіт наразылықтарға қатысқаны үшін тергеуде болған, бірақ қылмыстық ниеті жоқ, сондай-ақ қылмыстарға қатысы жоқ адамдарды кінәсіз зардап шекпеу үшін қылмыстық қудалау орбитасынан шығару болды.
Комиссияға барлығы 59 азамат жүгінді, оларға тегін заң көмегі көрсетілді, атап айтқанда, қажетті консультациялар берілді, процестік құжаттар мен өтініштер жасалды, мемлекеттік органдар мен соттарда олардың мүдделері ұсынылды.
Комиссия «Рақымшылық туралы» 02.11.2022 жылғы № 152-VII ҚР Заңын талқылауға және қабылдауға белсенді қатысты. Құқықтық қорытынды дайындалды, онда осы заң жобасы талданып, оның мазмұнына түсініктемелер берілді.
Комиссия жұмысының нәтижелерінің бірі «Қазақстан Халқына» Қоғамдық қорымен бірлесіп 2022 жылғы қаңтардағы оқиғаларға байланысты қаза тапқандар мен мүгедектердің 25 отбасына өтемақы төлеу жөніндегі бағдарламаны іске асыру болды.
Maqsut Narikbayev University базасында MIND (Мaqsut Narikbayev Institute for Network and Development) ғылыми-сараптама орталығы құрылды, ол Think Tank университеттік форматында ашылып, әлеуметтік-гуманитарлық бейіндегі қолданбалы ғылыми зерттеулерді генерациялауға бағытталған. MIND қызметінде бұл кезеңде әлеуметтік, экономикалық және саяси-құқықтық зерттеулерге назар аударылады.